Overspannen? Al een poosje heb je het idee dat je het niet meer trekt. Die wekker die op 7 uur staat ingesteld en afgaat. Je drukt het signaal weg. Laat mij nog maar even liggen.
Dit artikel is gewijd aan de psychische klacht overspannen. Allereerst sta ik stil bij de symptomen. Dus hoe je het kunt herkennen. Daarnaast zijn er de oorzaken. Vervolgens leg ik uit wat er in het brein gebeurt. Hoe het stress hormoon cortisol bij blijvende stress je gezondheid schaadt. Daardoor epi-genetisch blijvende mutaties ontstaan in de genen. Tot slot is er aandacht voor je leefstijl en hoe je dit in positieve zin kunt veranderen.
De symptomen van overspannen zijn
Het gevoel van overspanning is geen fijn gevoel. Zowel geestelijk als lichamelijk zijn er klachten. Wellicht dat er herkenning is?
- geestelijke en lichamelijke vermoeidheid
- moeite met concentreren en onthouden
- hoofdpijn
- veel behoefte hebben aan slaap
- je af en toe somber voelen
- eetlust is niet meer wat het is geweest
- meer drinken, roken
- allerlei vage lichamelijke klachten
- snel geïrriteerd raken
Overspanning kent vele oorzaken. Als primaire oorzaak is het druk. Druk die we ervaren binnen ons werk, opleiding of privé. In ons land werkt thans 1 op de 5 mensen niet. Doordat ze te moe zijn door een gebrek aan energie. Daardoor ontstaat stress. En die stress richt schade aan in de hersenen.
We denken dat we veel aankunnen. Echter we vergeten dat, vanuit de evolutie gezien, de anatomie van de hersenen nog exact hetzelfde is al honderden jaren geleden. Dus kunnen onze hersenen die druk niet aan. Daardoor ontstaat een hormonale disbalans.
De druk neemt toe omdat vooral ook de samenleving ons voortdurend triggert. De invloed van de (sociale) media maar ook de overheid is daarin een oorzaak. We moeten tenslotte presteren. Er wordt het nodige van ons verwacht. Zie wat er gebeurt binnen scholen en hoe daar de uitval momenteel is. Studenten die het echt niet meer trekken en al op jonge leeftijd overspannen geraken. Maar ook binnen bedrijven is die druk voelbaar. Ik maak het maandelijks mee in de hoeveelheid aanmeldingen. Daarnaast is er de mantelzorg. Meer en meer doen onze ouders een beroep op ons. Naast de rol van ouder, werknemer en andere rollen komt er dus nog een rol bij. Wanneer we dan niet oppassen dan blijf het gaspedaal ingedrukt. Daardoor komen we niet of onvoldoende meer tot ontspanning. Waardoor uitval ontstaat. Vaak met blijvende schade in de hersenen als gevolg.
Alle informatie die zich aandient dient te worden verwerkt in je brein. Echter wanneer je overspannen bent dan verloopt de prikkeloverdracht in je brein niet meer zoals het eerder verliep. Daar zijn een drie tal hersencompartimenten bij betrokken. De hippocampus, de amygdala en de mediale prefontale cortex. Het is de amygdala, een soort rookmelder, die voortdurend alarm slaat.
Ron de Kloet (70), Academiehoogleraar en emeritus hoogleraar medische farmacologie bij het Leiden Academic Centre for Drug Research verwoorde het in het weekblad Elsevier onlangs duidelijk.
“In de basis is stress een nuttig signaal, zonder dat is leven onmogelijk. Als eerste reageert de amygdala, het deel van het brein waar emoties worden gegenereerd. De reactie is snel en intuïtief: je hartslag stijgt, je bloeddruk loopt op en je staat op het punt om bijvoorbeeld agressief ofwel angstig te reageren”.
Deze stress reactie, ontstaan vanuit de evolutie toen het nog erg onveilig was, is nodig wanneer er gevaar is. Echter vaak wordt deze reactie ingezet zonder dat er gevaar is.
Primaire reactie vanuit het lymbisch (zoogdierenbrein) gedeelte van de hersenen
De amygdala staat in contact met zowel de hippocampus als de frontale cortex, het voorste gedeelte van de hersenen. De hippocampus zet een adres op de ervaring (codering): het slaat op wat er waar en wanneer gebeurde. Vervolgens koppelt de cortex terug naar de amygdala: geen paniek, er is niet zo veel aan de hand.
De rust keert terug in de hersenen en een volgende keer dat een soortgelijke situatie zich aandient, kan de primaire emotionele reactie achterwege blijven.
Zo niet bij mensen die het gevoel hebben dat ze het leven niet onder controle hebben. ‘Je ziet dat bij hen de amygdala constant aan staat. Ze krijgen wel terugkoppeling, maar doordat de stress maar blijft komen, helpt dat niks. Er is dan dus een voortdurende staat van paraatheid. Vaak ben jij je daarvan niet eens meer van bewust. Omdat het jouw way of life is. Je leefstijl dus.
Wat er vervolgens gebeurt, is dat het lichaam zich gaat aanpassen aan de nieuwe situatie van constante stress. ‘Bij mensen met chronische stress zie je dat de zenuwcellen in de amygdala gaan groeien en meer uitlopers krijgen. Delen van de hippocampus en delen van de frontale cortex krimpen juist.’
Nieuwe normaal
De kloet stelt: “Met deze aanpassing maken de hersenen de constante onzekerheid tot het nieuwe normaal, in de hoop er zo mee te kunnen omgaan’.
Dat kan een tijd goed gaan, maar het kost ongelofelijk veel energie. En dat gaat hoe dan ook ten kosten van andere lichamelijke functies. Niet voor niks vallen mensen onder stress vaak af en worden ze sneller ziek. ‘Maar het gaat pas echt mis als er opeens een nieuwe extra stressfactor bij komt,’ zegt De Kloet.
Dat kan van alles zijn:
- relationele problemen
- verstoorde communicatie werk
- verbouwing thuis die misloopt
- onverwachte financiële tegenvaller
- plotselinge ziekte familielid
Door de kleinere hippocampus en cortex kunnen de hersenen daar niet meer mee omgaan. De emmer loopt over. Overspannen, een Burn -Out of een depressie is een feit.
Mijn eigen persoonlijke ervaring
Zelf raakte ik op jonge leeftijd, ik was toen 19, zwaar overspannen. Krijg ik het bijvoorbeeld in het huidig leven te druk dan merk ik dit direct in mijn hoofd. De oorzaak is die hippocampus die door de overspannenheid destijds en een latere depressie is gekrompen. Binnen onze praktijk zie ik het ook vaak terug. Mensen die na een depressie of een Burn-Out daarvoor vatbaar blijven. Vaak ook weer een recidive ontwikkelen. De oorzaak is die hippocampus die is gekrompen. Je moet het zien als het werkgeheugen binnen een computer. Na verloop van tijd wordt dit minder actief. Zo is het ook binnen het brein. Maar het is niet alleen de krimping van de hippocampus.
Epi-genetische bevloeiing
‘Van kloet maar ook hoogleraar Pierre Capel stelt dat dit ook goed terug te zien is op DNA-niveau. Als wetenschappers met zogeheten moleculaire technieken kijken welke genen aan en uit staan bij iemand met chronische stress en dat vergelijken met iemand die zich goed voelt, dan is er in beginsel weinig verschil waar te nemen tussen die twee. Maar zodra die extra stressfactor er bij komt, worden de verschillen in gen-expressie enorm. Zo worden die genen dus blijven beïnvloedt”.
Binnen mijn eigen praktijk zie ik dit vooral terug in:
- tijdens de zwangerschap door stress van de moeder
- ouders die getraumatiseerd zijn
- veel stress tijdens de eerste levensfasen
Vooral jong volwassenen die een kinderwens hebben is dit een belangrijk aandachtsgebied. Want zo ontstaat o.a. die transgenerationele overdracht.
Binnen het gezin waaruit ik kom zie ik dit overduidelijk terug. Als kinderen zijn we gevoelig voor het al snel te geprikkeld raken. Vanuit de levensgeschiedenis van mijn ouders begrijp ik dit ontzettend goed. Zo is er dus aan de ene kant die epi-genetische beïnvloeding en aan de andere kant je eigen levenservaringen. Doordat je eigen stress systeem al gevoelig is, door die epi-genetische overerving, is de kans groot dat je op latere leeftijd overspannen raakt, een Burn-Out ontwikkelt of een depressie ontwikkelt.
Het is dan ook niet voor niks dat het herstel van een Burn-Out zo lang kan duren. De hersenen moeten zich weer vormen naar de oorspronkelijk staat. Maar dan nog blijft het ontzettend oppassen en dien jij je levensstijl aan te passen.
Leefstijl
Je kunt geen magazine meer open slaan zonder dat je met dit woord wordt geconfronteerd. Sterker vanuit de basisverzekering wordt in 2019 werken aan een gezonde leefstijl vergoed.
Nu is het mijn advies om voor jezelf na te gaan of jouw leefstijl gezond is. Als hulpverlener zie ik 3 belangrijke oorzaken van een ongezonde leefstijl en dat zijn:
- toxische stress
- onvoldoende beweging
- ongezonde voeding
Toxische stress
Je ziet dat ik het woord toxische stress gebruik. Chronische stress is toxisch. We worden ziek omdat chronische stress het immuunsysteem beschadigd. Luister en kijk maar naar de mensen met wie je communiceert.
Met name het stresshormoon cortisol is hiervoor verantwoordelijk. Cortisol wordt afgescheiden in de bijnierschors. Cortisol en de cortisolreceptoren krijgen daarvoor hulp van coregulatoren. Dat zijn eiwitten die de conformatie en daarmee de werking van de cortisolreceptor als transcriptiefactor beïnvloeden. Van die coregulatoren is in elk celtype een verschillende set aanwezig. Al die coregulerende eiwitten beïnvloeden ieder op hun eigen wijze het effect van stress op een bepaald gen.
Met name deze cortisolreceptorcombinatie bestuurt al ca. 20% van onze genen. Dus alleen al het effect van stress op de productie van cortisol resulteert in een enorme verandering in ons functioneren.
Het is deze factor die blijvende schade toebrengt aan de genen. Dus alle redenen om die ongezonde stress aan te pakken. Hoe je dit doet? In de allereerste plaats is er- en herkenning noodzakelijk. Dus daadwerkelijk erkennen en ervaren dat er stress is. En dan kun je besluiten om dit aan te pakken. Bijvoorbeeld door de mate van ontspanning in je leven te gaan vergroten. Nee leren zeggen. Daarnaast stoppen met piekeren. Piekeren lost niets op. Ja een verslaving aan piekeren , maar daar zit je vast niet op te wachten. Wat je ook kunt doen is muziek gaan luisteren, zingen, mediteren of Yoga gaan beoefenen.
Beweging
Een andere belangrijke factor is beweging. Wanneer er iets gezond voor je hersenen en lichaam is dan is het wel beweging. Door die beweging, 30 minuten per dag is voldoende, zorg je ervoor dat je de stress als het ware uit je lichaam loopt. Een soort bilaterale stimulatie van je hersenen net als dit bij EMDR therapie gebeurt. Ik vermoed dat onze voorouders niet veel problemen hadden met chronische stress. Ze wandelden immers veel.
Voeding
Voeding
Als laatste dan voeding. De schappen in de winkels liggen overvol. Maar is het ook allemaal gezond? Van mijn partner Gerda die zich heeft gespecialiseerd in voeding krijg ik veel mee. Veel voeding is ongezond en bewerkt. Dus kijk goed wat je koopt. Zeker je bent dan wat langer onderweg tijdens het inkopen maar je gezondheid is het waard. Toch? En bovendien hou je de vaart eruit. Want kijk eens om je heen als je inkopen doet.
Zo is ons eetpatroon thuis helemaal gewijzigd. Het gevolg is dat ik me stukken fitter voel. Daarnaast blijft mijn lichaam op een gezond gewicht en is de buikomvang gezond.
Als laatste is er die relatie tussen stress, voeding en beweging. Want let maar eens op je eigen gedrag daarin. Wanneer jezelf stress ervaart eet en beweeg je dan gezond? Wat we binnen onze praktijk zien is juist dit aandachtsgebied. Die voortdurende ongezonde beïnvloeding.
Meindert Telkamp
psychosociaal therapeut